واژه «بقیه»؛ یعنی، باز مانده و پاینده و آنچه از چیزی باقی گذاشته شود و آن مصدری است که به جای اسم فاعل یا اسم مفعول به کار می‏رود.

ترکیب «بَقیّةُاللّه» در قرآن مجید و روایات خاندان عصمت‏علیهم السلام آمده است. در قرآن فقط یک بار در داستان حضرت شعیب آمده است که پس از آنکه قوم خود را از کم‏فروشی نهی می‏کند، چنین فرماید: «بَقیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤمِنینَ» (۱)؛ یعنی، آنچه را که خداوند [در ازای چشم پوشی از منافع نامشروع دنیوی] برایتان باقی می‏گذارد، برای شما بهتر است.

در این آیه هر چند مخاطب قوم شعیب هستند و منظور از «بَقیَّةُاللّه» سود و سرمایه حلال و یا پاداش الهی است؛ ولی هر موجود نافع که از طرف خداوند برای بشر باقی مانده و مایه خیر و سعادت او گردد، «بقیّةاللّه» محسوب می‏شود.

تمام پیامبران الهی و پیشوایان بزرگ «بَقیّةُاللّه»اند. تمام رهبران راستین که پس از مبارزه با یک دشمن سرسخت برای یک قوم و ملت باقی می‏ماند، از این نظر «بقیّةاللّه»اند…

از آنجا که مهدی موعودعلیه السلام آخرین پیشوا و بزرگ‏ترین رهبر انقلابی پس از قیام پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله است، یکی از روشن‏ترین مصادیق «بَقیَّةُاللّه» می‏باشد و از دیگران به این لقب شایسته‏تر است؛ بخصوص که تنها باقیمانده بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله و امامان‏علیهم السلام است.

در روایات و ادعیه و زیارات متعددی، ائمه اطهارعلیهم السلام به عنوان «بقیةاللّه» توصیف شده‏اند که برای نمونه به برخی از آنها اشاره می‏شود:

۱ . یک بار به دستور هشام بن عبدالملک امام باقرعلیه السلام را به شام بردند، موقع مراجعت به مدینه هشام فرمان داد بازارها را بر روی آن حضرت و همراهانش ببندند و از خوراک و آشامیدنی محروم باشند. چون به شهر مدینه رسیدند، مردم درِ شهر را بر رویشان بستند و اصحاب آن حضرت از جهت کمبود آب و غذا به زحمت افتادند و به آن بزرگوار شکایت بردند. امام باقرعلیه السلام به بالای کوهی که مشرِف به شهر بود رفت و با صدای بلند فرمود: «ای اهل شهری که مردمانش ستم‏گرند! به خداوند سوگند من بقیةاللّه هستم. خداوند فرمود: بقیةاللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید». (۲).

۲ . در «زیارت جامعه کبیره» آمده است: «اَلسَّلامُ‏عَلَی‏الاَئِمَةِ… وَ بَقیَّةِ اللَّهِ…»؛ «سلام بر امامان که… بقیةاللّه هستند». (۳).

۳ . در دعای ندبه می‏خوانیم: «أیْنَ بَقِیَّةُاللَّهِ‏الَتی لاتَخْلُو مِنَ‏العِتْرَةِ الهادِیَةِ…»؛ «کجاست آن بقیةاللّه که از عترت هدایتگر بیرون نیست». (۴).

۴ . در حدیثی آمده است: مردی از امام صادق‏علیه السلام پرسید: آیا بر امام قائم‏علیه السلام می‏توان با عنوان «امیرمؤمنان» سلام کرد؟ فرمود: «لا ذاکَ اِسْمٌ سَمَّی اللّهُ بِهِ اَمیرَالمؤمِنینَ لَمْ یُسَمَّ بِهِ اَحَدٌ قَبْلَهُ وَلا یَتَسَمَّی بِهِ بَعْدَهُ اِلاّ کافِرٌ قُلتُ جُعِلْتُ فِداکَ کَیْفَ یُسَلِّمُ عَلیهِ؟ قالَ: یَقُولُونَ السَّلامُ عَلَیکَ یا بَقیَّةَ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأ بَقیَّتُ‏اللهِ خَیرٌ لَکُم اِنْ کنتُم مُؤمنین»؛ «خیر، خداوند این نام را به حضرت امیرالمؤمنین علی‏علیه السلام اختصاص داده است. پیش از او کسی این نام بر خود ننهاده و پس از او نیز – مگرکافر – این نام به خود نبندد. راوی گوید: پرسیدم: فدایت گردم پس چگونه بر او سلام کنند؟ فرمود: می‏گویند: سلام بر تو ای بقیةاللّه». (۵).

۵ . و از امام باقرعلیه السلام روایت است که فرمود: «نخستین سخن حضرت مهدی‏علیه السلام بعد از ظهور این آیه است که می‏خواند: بقیةاللّه برایتان بهتر است اگر ایمان دارید. آن گاه می‏فرماید: منم بقیةاللّه و حجّت و خلیفه او در میان شما. در آن زمان هر کس بر آن جناب سلام کند، می‏گوید: السَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقیَّةَاللّهِ فِی اَرْضِهِ». (۶).

۶ . در روایت است وقتی احمدبن اسحاق‏بن سعد اشعری محضر امام عسکری‏علیه السلام شرفیاب شد، درباره جانشین آن حضرت سؤال کرد؛ حضرتش کودکی خردسال همچون قرص ماه به او نشان داد. احمدبن اسحاق پرسید: آیا نشانه‏ای هست تا قلبم اطمینان یابد؟ آن کودک زبان گشود و با زبان عربی فصیح چنین فرمود: «اَنَا بَقِیَّةُ اللّهِ فِی اَرْضِهِ وَالمُنْتَقِمُ مِنْ اَعْدائِهِ فَلا تَطْلُبْ اَثَراً بَعْدَ عَیْنٍ یا اَحْمَدَبنَ اِسْحاقَ» (۷)؛ «من بقیةالله بر روی زمین هستم و من منتقم از دشمنان اویم. ای احمدبن‏اسحاق! بعداز دیدن اثری طلب نکن».

(۱). هود(۱۱)، آیه ۸۶٫
(۲). الکافی، ج ۱، ص ۴۷۱، ح ۵٫
(۳). شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۶۰۹٫
(۴). سید بن طاووس، الاقبال، ص ۲۹۷٫
(۵). الکافی، ج ۱، ص ۴۱۱، ح ۲؛ تفسیر فرات کوفی، ص ۲۴۹ و۱۹۳؛ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۷۶٫
(۶). کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۳۰، ح ۱۶٫
(۷). همان، ج ۲، ص ۳۸۴، ح ۱٫